Η ιστορία του χωριού Βωλάξ

Για να μιλήσει κανείς για την ιστορία ενός χωριού δεν φτάνει μόνο να βάλει κάποια στοιχεία τα οποία έχουν δημοσιευτεί ή κάποια άλλα τα οποία βρίσκονται ακόμη σε χειρόγραφα και που περιμένουν κάποια στιγμή να εκδοθούν. Πρέπει να κάνει πολύ μεγαλύτερες και περισσότερες έρευνες, να ανατρέξει στους κατοίκους του χωριού και να συγκεντρώσει όλες τις δυνατές πληροφορίες ώστε να καταφέρει να παρακολουθήσει την ιστορική πορεία ενός οικισμού.

Δυστυχώς, τα στοιχεία που γνωρίζουμε για τα χωριά της Τήνου είναι ελάχιστα σε σχέση με τα χρόνια ύπαρξης των χωριών αυτών, με συνέπεια, να μην γνωρίζουμε πότε ακριβώς κτίστηκε η Βωλάξ. Εξάλλου, στο βιβλίο Ανεξερεύνητη Τήνος αναφέρει ότι: «το πότε κτίστηκε είναι αδύνατον να προσδιοριστεί, ωστόσο πρέπει να είναι από τα παλαιότερα του νησιού». [Βάλυ Βαϊμάκη, σελ. 182]

Γνωρίζουμε, εξάλλου, ότι τα χωριά που έχουν κατάληξη σε -άδος ήταν φέουδα από την εποχή των Γκίζηδων (1207-1390), [1] σε αντίθεση με τα υπόλοιπα που προϋπήρχαν χρονικά. Το διπλανό χωριό Σκαλάδος, από το όνομα της οικογένειας Cicala, κτίσθηκε μετά το 1200 και συνέδεσε τα Πάνω με τα Κάτω Μέρη με τα ήδη υπάρχοντα χωριά. Ένα από αυτά είναι και η Βωλάξ, με την ιστορία της να χάνεται στα βάθη των αιώνων. Το χωριό πιθανότατα να είναι μεταβυζαντινό, σίγουρα υπήρξε τον μεσαίωνα ενώ, δεν αποκλείεται η περιοχή να κατοικήθηκε πάνω από 2.000 χρόνια προ Χριστού, αφού μέσα στα βράχια, στην περιοχή Αποκωλιασμένη, βρέθηκαν τρία-τέσσερα κομμάτια οψι(δι)ανού αυτής της περιόδου.

Παρ' όλα αυτά, η πρώτη επίσημη καταγραφή του χωριού Βωλάξ (με το όνομα Vulacus) [Για την ιστορία του ονόματος του χωριού, δες εδώ], προέρχεται από έκθεση αξιωματούχου της Βενετικής Δημοκρατίας, στα επίσημα κρατικά έγγραφα της βενετικής διοίκησης του 1618 [ASVe, Duca Di Candia, Busta 92] που βρίσκονται στην Ιταλία. Στο έγγραφο αυτό έχουμε την πληροφορία πως στις 8.10.1618 πρωτόγερος των τριών χωριών (Cumaro, Volacus, Cicaladho) γίνεται ο Nicola Cicala του ποτέ Januli. Από τους τρεις επίσημους κρατικούς καταλόγους των οικισμών της Τήνου που γνωρίζουμε [Πρακτικά Επιστ. Συνάντησης 25-27.08.1998, ΕΤΜ] τον τίτλο του Πρωτόγερου των τριών χωριών, κατά το 1621, παίρνει ο Janni Crassa του ποτέ Michellin.

Tο 1620, διαβάζουμε –σε απόδοση Κουτελάκη– ότι «ο Ανδρέας Φόσκαρης από το Βολάκ'ς οικοδόμησε το ναό του Τιμίου Σταυρού στο Κτικάδο» [Κουτελάκης, 61] ενώ, τον Φεβρουάριο του 1642 έχουμε την ποιμαντορική επίσκεψη, στο χωριό, τοy επισκόπου Νικόλαου Ρήγου (που βρίσκεται και αυτή στα Βενετικά Αρχεία). Στην έκθεσή του γράφει:

«Στις 6 Φεβρουαρίου έγινε επίσκεψη στο χωριό Σκαλάδος [...] στις 13 του ίδιου μήνα, έγινε επίσκεψη στο χωριό Βωλάξ, όπου έλαβαν το Χρίσμα είκοσι παιδιά. Στο χωριό υπάρχουν δύο εκκλησίες. Η ενοριακή της Παναγίας (σσ. γκρεμίστηκε το 1909-1910), έχει τρία ζευγάρια άμφια, το ένα από φεραντίνα, το άλλο από άσπρο δαμασκηνό και ένα άλλο από πράσινο μάλλινο ύφασμα, ένα δισκοπότηρο από κασσίτερο και ένα ημιστιχάριο. Έχει ένα ιερό Βήμα, μια εικόνα, μια ποδιά, ένα ζευγάρι κοντάρια, ένα σταυρωμένο, καμπαναριό με καμπάνα. Η περιουσία της ανέρχεται στα πενήτα ρεάλια. Η εκκλησία του Αγ. Ιωάννη, έχει περιουσία αξίας περίπου εξήντα ρεαλίων». [Τηνιακά Μηνύματα #138, 19ος χρόνος, Μάιος 1990]

Στον ενοριακό ναό της Καρδιανής φυλάγεται το Αγιώτατο Μυστήριο, που τότε φυλασσόταν μόνο στις κυριώτερες εκκλησίες των πιο μεγάλων ενοριών (Στενή, Λουτρά, Κώμη κα.) Τα έσοδα της ενοριακής εκκλησίας (Καρδιανή) από τα κτήματα της εκκλησίας ανέρχονται σε 20 πιάστρες. Μόνο η ενορία της Βωλάξ έχει 20 πιάστρες έσοδα, ενώ τα άλλα χωριά –και τα πιο μεγάλα– δεν ξεπερνούν τις 15. [π. Μάρκου Φώσκολου, Ιστορία του χωριού Καρδιανής, Αθήνα 1989, σελ. 36] Συνεπώς, θα πρέπει να χαρακτηριστεί η ενορία της Βωλάξ –γύρω στα 1750/1755– ότι ήταν μια από τις πιο «πλούσιες» της Τήνου. Υπάρχει παλαιό έγγραφο του Πάπα το οποίο παρέχει ειδικά προνόμια στους κατοίκους του χωριού ενώ, κι άλλο έγγραφο, που φυλάσσεται στην Ξυνάρα, του Πάπα Γρηγόριου ΙΣΤ' (Gregorius Sextus Decimus) που απευθύνεται προσωπικώς στο χωριό (23.02.1834).

Ήδη, από τον Νοέμβριο/Δεκέμβριο του 1700 [Κώδιξ 4 ΑΚΤ] στους 58 οικισμούς της Τήνου αναφερόταν η Βωλάξ, ενώ, στο Relation d' un Voyage du Levant, [J. Pitton De Tournefort, 1717] ο Βώλακας καταγράφεται στα κυριότερα χωριά της Τήνου. Η παλαιότερη καταγραφή του χωριού που έχει βρεθεί σε χάρτη βρίσκεται μέσα στο βιβλίο του Marcaky Zallony, Voyage à Tine, l' une des îles de l' Archipel de la Grèce και σε χάραξη του J.D. Barbié du Bocage (1809) ενώ το ξαναβλέπουμε σε άλλον χάρτη που εκτυπώθηκε στο Παρίσι, το 1838. [J.B. Bory de Saint Vincent]

Το χωριό ήταν πάντα μικρό σε αριθμό έμψυχου δυναμικού και είχε πάντα λίγο λιγότερους από αυτούς του χωριού Κουμάρος. Η πρώτη απογραφή του (που έχει βρεθεί) έγινε το 1756 [Για τις απογραφές του χωριού, δες εδώ], ενώ, πριν από έναν αιώνα στο χωριό υπήρχαν –ενδεικτικά– 28 οικογένειες (1911).

Δεν γνωρίζουμε αν υπήρχαν σημαντικά πρόσωπα, που να ξεπερνούσαν τα στενά όρια του χωριού, μέχρι και τον 18ο αιώνα. Όμως, εντοιχισμένο σε σπίτι του χωριού βρίσκουμε το οικόσημο του Οίκου Valier. Ο Οίκος αυτών των Βενετών πατρικίων, έδωσε μεταξύ άλλων δύο δόγηδες της Βενετίας τον 17ο αιώνα (Berticci Valier (15.VI.1656-29.III.1658), 102oς δόγης και Silvestro Valier (25.II.1694-7.VII.1700), 109ος δόγης) με δικά τους νομίσματα. [I Dogi, Venice Media] Ο Οίκος εγγράφεται στο Ενετικό Libro D' oro το 1297 αλλά ο γενάρχης βρίσκεται πίσω στο 890 μ.Χ. με πρωτεπώνυμο το Valero. [xoomer.alice.it] Το συγκεκριμένο οικόσημο θα μπορούσε να ανήκει σε έναν από αυτούς ή, όπως προτείνει ο μελετητής Αλέκος Φλωράκης, σε μέλος της οικογένειας εγκατεστημένο στην Τήνο, όπως ήταν ο Nicolò Valier, Βενετός προβλέπτης Τήνου το 1624, ή ο συνονόματός του σύνδικος και κάτοικος του νησιού το 1654.[2] [Οικόσημα Τήνου, Ερίννη 2001, σελ.62]

Το χωριό ανήκε, κατά την πρώτη δεκαετία του 1600, στην 18η διοικητική μονάδα. Την 18η μονάδα την αποτελούσαν τα τρία γειτονικά χωριά του Σκαλάδου (Cicaladho), του Κουμάρου (Cumaro) και της Βωλάξ (Volacus), όπου «προφανώς υπήρχε κάποια εναλλαγή μεταξύ των χωριών για την εκάστοτε εκπρωσώπησή τους» [π. Μ. Φώσκολος-π. Ρ. Ψάλτης, Το χωριό και η ενορία Σκαλάδου Τήνου, Αθήνα 2009, σελ. 31] με τον τίτλο του πρωτόγερου, κάτι σαν τον υπεύθυνο του χωριού. Σταδιακά, η εκπροσώπηση μοιράστηκε σε περισσότερους.

Για την δημιουργία του σχολείου του Σκαλάδου υπάρχει επιστολή, που διασώζεται στο Αρχείο της Επισκοπής (7.12.1873) και υπογράφεται από τους αρχηγούς των οικογενειών των πέντε γύρω χωριών: «Από το Βουλάξη, Δια τον Αντώνιον Ξενόπουλον – Ι. Σιγάλας, δια τον Μιχάλ Βίδο – ο ίδιος, δια τον Ιωάννην Ζ. Φυρίγον – Ι. Σιγάλας, Πόρτολος Καλόμενος, δια τον Ιάκωβον Φοσκαρίνη – Ι. Σιγάλας, Πέτρος Ζαλόνι, δια τον Ν. Ξενόπουλον – Ι. Σιγάλας».

Πολλά δεν ξέρουμε ακόμη, για τυχόν παρουσία κατοίκων του χωριού με ενεργό συμμετοχή στα τοπικά πράγματα. Στο δηματολόγιο του τέως Δήμου Σωσθενίου συναντούμε έναν βωλακίτη με την ιδιότητα του γραμματέα, χωρίς όμως τόπο υπηρεσίας, τον Στέφανο Φυρίγο του Πέτρου, με έτος γέννησης το 1840. Πολλά χρόνια μετά (από το 1932 μέχρι σήμερα), συναντάμε τρεις κοινοτικούς συμβούλους με χωριό καταγωγής τη Βωλάξ: οι Αντώνιος Ξενόπουλος (6 περίοδοι), Ιάκωβος Σιγάλας (1 περίοδος) και Πέτρος Ξενόπουλος (1 περίοδος). [Απόστ. Μωραϊτης Δήμος Σωσθενίου Τήνου, Αθήνα 1994, σ. 87]

Εκτός των άλλων, το χωριό έχει τη δική του ζωντανή προσφορά, τόσο στον κλήρο όσο και στον μοναχισμό. Από πλευράς κλήρου, έχουμε τον πασίγνωστο σε όλη την Τήνο ιερέα Δον Γιώργη Φυρίγο (1877-1940), τον Σεβασμιότατο Πέτρο Μάροβιτς (1926-1991), Αποστολικό Βικάριο Κωνσταντινουπόλεως και τον αδελφό του Monseigneur Μάροβιτς, από μητέρα βωλαξιανή, που έζησαν στην Πόλη, [3] καθώς και τον ιερέα Μάρκο Βιδάλη, πρωτότοκο γιο του Φραγκίσκου Βιδάλη ονομαζόμενου Καρκαβέλα, πάλι από μητέρα βωλαξιανή.

Όποτε χρειάστηκε η Πατρίδα την συμμετοχή και την προσφορά των βωλαξιανών, αυτοί ήταν εκεί. Από το 1537, στην επίθεση του Χαϊρεδίν Μπαρμπαρόσσα να κυριεύσει το Κάστρο της Τήνου [4] μέχρι και στην επανάσταση του 1821. Από τα αρχεία του Α.Κ.Ε. μάλιστα, μαθαίνουμε ότι έγινε έρανος στις καθολικές ενορίες του νησιού [Δώριζας, Η Τήνος επί Τουρκοκρατίας, σε. 314] το 1823, για την ενίσχυση του αγώνα, και η Βωλάξ συνεισέφερε με 407 γρόσια.

Στο χωριό Σκαλάδος και στο όμορφο ξωκλήσι της Παναγίας στα Πλακάκια, που βρίσκεται οικοδομημένο πάνω στη βουνοκορφή Μαύρα Γκρεμνά, το 1947, με ενέργειες του Δον Μάρκου Σάββαρη συγκεντρώθηκε ένα ποσό για την κατασκευή του μαρμάρινου Βήματος. Στην είσοδο του ναού βρίσκεται ανηρτημένος ένας πίνακας, που φιλοτέχνησε ό ίδιος ο ιερέας, όσων είχαν προσφέρει για το έργο. Στο τέλος του πίνακα των προσφορών (αρ. 69) υπάρχει η αναφορά:Κάτοικοι Βώλακος 27.000 δραχμές.

Στον κατάλογο εράνου (colletta) των καθολικών Τηνίων, μετά τον στυγερό τορπιλλισμό από τους Ιταλούς, βλέπουμε ότι το χωριό της Βωλάξ προσέφερε 250 δραχμές της εποχής εκείνης για τη ναυπήγηση της νέας «Έλλης». [Ξυνάρα, 25.10.1940, αρ. πρωτ. 47/940. Συνημ. χειρόγραφο σε δακτυλογραφημένο έγγραφο προς τον Πρόεδρο της Κυβερνήσεως, κ.κ. Ιωάννην Μεταξάν].

Στους πολέμους του 1912, 1922, 1940 [5] κάτοικοι του χωριού που κλήθηκαν στο κάλεσμα της Πατρίδας, για να προασπίσουν την ελευθερία και την ανεξαρτησία της, χωρίς ικανοποιητικά μέσα και εξοπλισμό, έσπευσαν να βοηθήσουν αφού προηγουμένως είχαν ζητήσει τη βοήθεια της Παναγίας της Καλαμάν. Η συντήρηση της παλαιάς εικόνας της Παναγίας, αποκάλυψε ότι το μικρό τμήμα του καμβά που είχε αφαιρεθεί, κάτω δεξιά, είχε «ανταλλαχθεί» από μικρά υφάσματα από στρατιωτικές στολές και χλαίνες, ως παράκληση στην Θεοτόκο να τους προστατεύσει και να τους εμπνεύσει στις μάχες του μετώπου.

Στο Ηρώο της Κοινότητας Φαλατάδου (τα αποκαλυπτήριά του έγιναν στις 19 Ιουνίου 1967) υπάρχουν, στη νότια πλευρά του, τρία ονόματα κατοίκων της Βωλάξ που είναι ιδιαιτέρως άξιοι ευγνωμοσύνης και αναφοράς: Φραγκίσκος Αντ. Πιπέρης, Πέτρος Γ. Φυρίγος και Ιωάννης Ι. Φυρίγος. Ο μπαρμπα-Αλέκος μας λέει: «Ο Φραγκίσκος Πιπέρης, ήταν θείος μου. Επειδή ήξερε γράμματα, τον είχαν κάνει αγγελιοφόρο. Πρέπει να' ταν γύρω στο '16, εκεί, στον πόλεμο. Του έλεγαν να πει τι ξέρει, αλλ' εκείνος δεν έλεγε τίφτας. Τους είπ' ότι ούτ' είχε δει, ούτ' είχε ακούσει, ούτε του είχαν δώσει κάτι. Γι αυτό οι Τουρκαλάδες τον βασάνισαν: Του πήραν τ' αυτιά, του έκοψαν τα χέρια και του έβγαλαν τα μάτια. Τί να πεις, παιδί μου...»

Στο πέρασμα των χρόνων, ο τρόπος ζωής των κατοίκων παρέμεινε ο ίδιος στις γνώριμες συνθήκες των απομονωμένων μικρών χωριών. Τα τελευταία 35 χρόνια, όμως, χάρη στην βαθιά αγάπη κάποιων ανθρώπων, στην ενεργό δράση του Συλλόγου και στην επιμονή των μόνιμων κατοίκων τα πάντα άλλαξαν. Ακόμη, χάρη στο αυξημένο τοπικιστικό σύνδρομο αυτών που –χωρίς να κατάγονται από τη Βωλάξ– αγάπησαν τον τόπο αυτό, αλλά κυρίως χάρη στους απόδημους κατοίκους του χωριού ο οικισμός διατηρήθηκε, αναπτύχθηκε και δημιούργηθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες ώστε ο τόπος αυτός να αποτελεί σήμερα ένα από τα βασικότερα σημεία τουριστικής επίσκεψης της νήσου, αλλά και ένα ευλογημένο μέρος για τους ίδιους τους κατοίκους του.

[1] Ο π. Μάρκος Φώσκολος, Αρχειοφύλακας και Βιβλιοθηκάριος της Καθολικής Αρχιεπισκοπής Νάξου-Τήνου γράφει: «Είναι γνωστές οι περιπέτειες μέσα απ'τις οποίες πέρασε το νησί της Τήνου μετά το 1390 (έτος του θανάτου του τελευταίου Γκίζη, του Γεωργίου 3ου) για να καταλήξει κάτω απ' την άμεση βενετική διακυβέρνηση στα 1430. Είχαν προηγηθεί οι ενοικιάσεις της Τήνου και της Μυκόνου σε διάφορους Βενετούς ευγενείς, αλλά η Γερουσία δεν έπαυε σε όλο αυτό το διάστημα να συμπεριλαμβάνει και τα δυο αυτά νησιά στις διεθνικές της συμφωνίες, ιδιαίτερα με τους Τούρκους (1411, 1419) και να τα θεωρεί βενετικά εδάφη. Απ' τα 1430 και μετά, η Βενετία άρχισε να στέλνει επιτόπου ρέκτορες και προβλεπτές και ξεκίνησε μια γενική μεταρρύθμιση, παραχωρώντας προνόμια και γαίες, καθορίζοντας επακριβώς το ισχύον δίκαιο και διοργανώνοντας την άμυνα. [...] Μια από τις σπουδαιότερες μεταρρυθμίσεις που έγιναν μέσα στις δεκαετίες 1440-60 ήταν κι ένας αναδασμός των δημοσίων γαιών που είχαν χορηγηθεί σε διάφορα άτομα υπό τον τύπο φέουδου, δηλαδή με την υποχρέωση παροχής υπηρεσιών προς το δημόσιο, κυρίως στρατιωτικής φύσεως».

[2] Τα αρχικά Z και S που βλέπουμε επάνω από τον αετό, λόγω και τις ποιότητάς τους, πιθανότατα χαράχτηκαν εκ των υστέρων. Υπάρχει ακόμη η πιθανότητα, σύμφωνα με σκέψη χωρικού, ο μαρμάρινος θυρεός να προέρχεται από την παλαιά μεσαιωνική πρωτεύουσα του Κάστρου και να μεταφέρθηκε στο χωριό μετά το 1715.

[3] Σε έγγραφο βρίσκουμε: «Επί εφημέριου Δον Στέφανου Απέργη, στις 7.06.1919 παντρεύτηκε η Ειρήνη, κόρη του Αντώνιου και της Λουκίας Βίδου από την Βωλάξ, τον καθολικό επίσκοπο Pietro (και όχι Αντώνιο, όπως γράφει ο Μωραϊτης) Marovich. Η ίδια διέμενε στο Μacri-Κeui (Μακρίκιοϊ) της Κωνσταντινούπολης». [Libro Maestro, σελ.89]

[4] Κατά την επίθεση του Μπαρμπαρόσσα, οι κυρίαρχοι τότε του νησιού Βενετοί, κάλεσαν όλα τα χωριά της Τήνου σε βοήθεια και συμπαράσταση με αποτέλεσμα να εγκαταλείψει την προσπάθεια ο πειρατής και να φύγει από το νησί. Μάλιστα σ' αυτή την επιχείρηση μνημονεύεται από τον ιστορικό Κ. Καιροφύλα [σελ. 134] ότι τα μόνα χωριά που δε συνέδραμαν στην Παντήνια προσπάθεια ήταν ο Αρνάδος, ο Τριαντάρος και τα Δυο Χωριά. Γι' αυτή τους τη λιγοψυχία καθιερώθηκε από τον Βενετό Διοικητή της νήσου, την 1η Μαϊου κάθε χρόνο ο κλήρος και ο λαός να υψώνουν την σημαία του Αγίου Μάρκου, στην Αγία Βενεράντα του Αρνάδου.

[5] Στις 28.10.1940 υπάρχει στο χωριό η εξής τοιχοκόλληση: «Εδημοσιεύθη η υπ' αριθμ.25.626 τηλεγραφική διαταγή του Νομάρχη δια την επιστράτευσιν αξιωματικών και οπλιτών... δια ημέραν παρουσιάσεως 28 Οκτωβρίου 1940». «Εδημοσιεύθη αμέσως η επιστράτευσις εφέδρων κλάσεως 1930 και νεωτέρων ως και κατηγορίας μεγαλυτέρας κλάσεως». Στις 2.01.1941 «Εδημοσιεύθη η πρόσκλησις της κλάσεως 1927» και σε δύο βδομάδες και η κλάση 1926...